Na przykład, w pierwszych miesiącach pandemii nie wiadomo było, ile będzie ona trwać, kiedy pojawią się szczepionki i skuteczne metody leczenia, czy i jak długi będzie "lockdown" w różnych dziedzinach itd. W teorii decyzji postuluje się, że zanim zdecydujemy się na jakiś wybór, powinniśmy starannie określić:
(1) jakie mamy dostępne sposoby działania,
(2) jakie mogą być konsekwencje wyboru określonego działania i
(3) jakie są szanse, wystąpienia każdej z możliwych konsekwencji działania.
W sytuacji kryzysowej takiej jak pandemia brakuje podstawowych informacji, żeby określić te elementy.
Józef Kozielecki (1977) nazywa tego rodzaju sytuacje sytuacjami kompletnej niewiedzy. Jest rzeczą oczywistą, że w sytuacjach tego rodzaju trudno sformułować racjonalne sposoby postępowania, a tym bardziej je zrealizować.
Toteż ograniczymy się tutaj jedynie do krótkiego szkicu na temat, co można i co należy robić w tego rodzaju sytuacji.
Jak poszukiwać dostępnych sposobów działania?
Weźmy dla przykładu "lockdown". Wielu usług nie można było świadczyć w sposób stacjonarny, spadły zamówienia. Jak pokazuje poniższy wykres, spadek ten w kolejnych falach pandemii okazał się najbardziej dotkliwy dla sektora zakwaterowania i gastronomii, w którym świadczenie usług wymaga kontaktów międzyludzkich i osobistych relacji między ludźmi. Co w tej sytuacji można zrobić? Jedną z możliwości jest jak najszybsza zmiana profilu działalności. Istotnie, dane Izby Gospodarczej Gastronomii Polskiej pokazują, że w ciągu ostatnich miesięcy 2020 r. upadło wiele restauracji, a właściciele, podobnie jak zatrudnieni w tym sektorze, przebranżawiają się.
Innym kierunkiem działania, który podjęło wiele podmiotów (przedsiębiorców), było przechodzenie na usługi świadczone w sposób zdalny. Świadczenie pracy na odległość było najpopularniejsze w dwóch sektorach: informacji i komunikacji oraz finansów i ubezpieczeń, a najrzadsze tam, gdzie do jej wykonywania konieczna jest obecność pracownika, np. w budownictwie, zakwaterowaniu i gastronomii oraz przetwórstwie przemysłowym. Dziedzinami, w których można było wyraźnie zaobserwować wykorzystanie pracy zdalnej, było nauczanie zdalne, telemedycyna i handel internetowy.
Kryzys wymuszający rozwój - przykład szkoły i telemedycyny
Sytuacja epidemiczna zmusiła szkoły i uczelnie, a także inne jednostki świadczące szkolenia do nagłego przejścia na nauczanie zdalne. Nauczyciele musieli bardzo szybko nauczyć się obsługi platform komunikacyjnych. W znacznej mierze dokonywało się to w oparciu o wymianę doświadczeń i informacji między nauczycielami. Oczywiście odpowiednie agencje rządowe i samorządowe udzielały pomocy szkołom i nauczycielom w wyposażeniu szkół w niezbędny sprzęt oraz w organizację platform komunikacyjnych w szkołach. W ten sposób większość lekcji i innych zajęć zaczęto realizować zdalnie. W efekcie rosła też liczba i popularność różnego rodzaju kursów i szkoleń. Oczywiście można wymienić mnóstwo wad i słabości tego rodzaju nauczania, ale nie jest to tematem analiz w tym miejscu.
Podobnie pojawienie się koronawirusa przyczyniło się do szybkiego rozwoju szeroko rozumianej telemedycyny. Ograniczona dostępność do stacjonarnych świadczeń medycznych spowodowana pandemią COVID-19 zmieniła zarówno regulacje prawne związane z usługami medycznymi, dotyczącymi oceny stanu zdrowia na odległość. Nastąpił więc wzrost zapotrzebowania na odpowiednie oprogramowanie i sprzęt niezbędne do świadczenie usług medycznych zdalnie. Jak wynika z raportu PMR „Rynek prywatnej opieki zdrowotnej w Polsce 2021. Analiza rynku i prognozy rozwoju na lata 2021-2026”, w lutym 2021 aż 64% badanych przyznawało się do korzystania w ostatnich trzech miesiącach z telekonsultacji lekarskich, a 10% do zdalnego monitorowania czynności życiowych. Z kolei z „Raportu z badania satysfakcji pacjentów korzystających z teleporad u lekarza POZ w okresie epidemii COVID-19” wynika, że ponad 80% badanych osób korzystało z teleporady. Oczywiście pociągnęło to za sobą rozwój oprogramowania do pracy zdalnej.
Jak identyfikować konsekwencje wyboru określonego działania?
Wyobraźmy sobie przedsiębiorcę z sektora gastronomicznego, który tak jak wielu innych, zostaje całkowicie zaskoczony przez pandemię i zakaz świadczenia usług w lokalach. Narzuca mu się działanie podejmowane przez wielu innych – realizacja zamówień on-line. Najprawdopodobniej jednak okaże się, że jego przychody i zyski z tej działalności są zbyt niskie, by pokryć koszty prowadzenia biznesu. Mając na uwadze przede wszystkim przychody, przedsiębiorca zacznie prawdopodobnie szukać innych możliwości zarabiania. Może trafi na nadzwyczajną okazję, może też trafić na jakąś ofertę szkolenia. Decydując się na taki wybór będzie najprawdopodobniej na początku zarabiał mniej. Ale warto też spojrzeć na dalsze konsekwencje. Może w dłuższej perspektywie okaże się, że warto skorzystać z tej okazji.
Błędem, który ludzie w tej sytuacji często popełniają jest skłonność do wybierania mniejszej, ale natychmiastowej nagrody w konfrontacji z nagrodą większą, ale oddaloną w czasie.
Prowadzenie własnego biznesu zawsze jest powiązane z ryzykiem, tj. z niepewnością wyników podejmowanych działań. Nic więc dziwnego, że spora część początkujących firm jest po krótkim czasie zamykanych lub zawieszanych. Pojawia się pytanie o to, jak w "pandemicznym" okresie 2019 - 2020 zmieniała się liczba działających firm. Według danych GUS, w roku 2019 aktywnych było 67,6% firm spośród założonych w roku 2018. Co ciekawe, rok później odsetek ten nawet nieznacznie wzrósł do 69,3%, co oznacza, że w roku 2020 firm zamknięto lub zawieszono po rocznej działalności było 30,7%, o 1,7% mniej.
Wynik ten może zaskakiwać: okazało się, że w czasie pełnym nieoczekiwanych zmian i trudności, wywołanych pandemią COVID-19, początkujący przedsiębiorcy byli w stanie utrzymać swoje firmy tak jak wcześniej, w czasie względnej stabilności ekonomicznej.
Jest to zapewne po części efekt skorzystania z tarczy antykryzysowej, ale możliwe, że wielu przedsiębiorców do tej nowej, niepewnej i dynamicznie zmieniającej się sytuacji się dostosowało i dostrzegło nowe możliwości.
Jak oceniać i podejmować ryzyko?
Podejmowanie ryzyka w biznesie nie wynika z jakiegoś szczególnego zamiłowania przedsiębiorców do ryzyka, lecz z natury samej działalności. Jeśli przedsiębiorcy już muszą jakieś ryzyko podejmować, to chętniej angażują się w sytuacje, w których wyniki bardziej zależą od ich działań i umiejętności, a mniej od sprzyjającego losu (jak np. w grach hazardowych). W takich sytuacjach mają oni poczucie skuteczności w osiąganiu sukcesów i wierzą we własne umiejętności, doświadczenie i posiadaną wiedzę.
Na początku XX wieku amerykański ekonomista Frank H. Knight stwierdził, że istotą przedsiębiorczości nie jest ryzykowanie, lecz podejmowanie działań związanych z niepewnością wynikającą z innowacyjności, zmienności otoczenia firmy i unikatowości samych przedsięwzięć.
Kryzysy przyspieszają zmiany
Niepewność i ryzyko w działalności przedsiębiorcy są raczej normą niż wyjątkiem. Występują one zawsze, tyle, że bywają okresy, gdy są one większe i gdy są mniejsze. Naturalnie, sytuacje kryzysowe są źródłem czynników destabilizujących i zagrażających działalności firmy. Obfitują jednak one w liczne wyzwania, otwierające nowe możliwości działania. Sytuacje trudne przyspieszają bowiem zmiany, które już zachodziły i w efekcie, dla niektórych podmiotów, sytuacje kryzysowe są szansą dającą okazję do wzrostu i zysków. Niewątpliwie ważną umiejętnością przydatną przedsiębiorcom jest znajomość sposobów oceniania i podejmowania ryzyka.
Notki autorskie
dr Artur Domurat - jest psychologiem i ekonomistą, badaczem z Centrum Psychologii Ekonomicznej i Nauk Decyzji Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie. W swoich badaniach weryfikuje stereotypowe przekonania o przedsiębiorcach, m.in. o tym, że wyróżniają ich pewne specyficzne cechy, takie jak skłonność do ryzyka. Do jego szerszych zainteresowań naukowych należy badanie myślenia probabilistycznego, racjonalności i błędów poznawczych, którym ludzie ulegają podczas podejmowania decyzji.
dr Anna Macko - jest psychologiem, pracownikiem Katedry Psychologii Ekonomicznej i Centrum Psychologii Ekonomicznej i Nauk Decyzji Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie. Zajmuje się badaniem uwarunkowań ocen moralnych i decyzji z ekonomicznymi i moralnymi konsekwencjami, dotyczącymi głównie kwestii okazywania zaufania oraz motywacji do podejmowania działalności przedsiębiorczej.
prof. Tadeusz Tyszka - jest profesorem w Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie i dyrektorem usytuowanego w tej szkole Centrum Psychologii Ekonomicznej i Badań Decyzji. Prekursor badań w zakresie psychologicznej teorii decyzji i psychologii ekonomicznej w Polsce, autor licznych książek i artykułów, m.in. monografii Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji (Gdańsk, 1998), Decyzje. Perspektywa psychologiczna i ekonomiczna (2010), oraz redaktor naukowy pracy zbiorowej Psychologia ekonomiczna (Gdańsk, 2004). Członek polskich i międzynarodowych towarzystw i organizacji naukowych.
Wykorzystane źródła:
Domurat, A., Macko, A., & Tyszka, T. (2021). Wpływ następstw pandemii COVID-19 na działalność sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. Warszawa: Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Wiedzy Think!
Domurat, A., & Zieliński, T. (2013). Niepewność i niejasność jako uwarunkowania decyzji ekonomicznych. Decyzje 20, 21-47.
From Benjamin Franklin to Joseph Priestley, 19 September 1772. Founders Online, National Archives, http://founders.archives.gov/documents/Franklin/01-19-02-0200
Główny Urząd Statystyczny (2021). Wpływ pandemii COVID-19 na koniunkturę gospodarczą - oceny i oczekiwania (dane szczegółowe oraz szeregi czasowe). Aneks do publikacji (marzec 2021). Warszawa: GUS. https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/koniunktura/koniunktura/wplyw-pandemii-covid-19-na-koniunkture-gospodarcza-oceny-i-oczekiwania-dane-szczegolowe-oraz-szeregi-czasowe-aneks-do-publikacji-luty-2021,6,5.html
Kozielecki, J. (1977). Psychologiczna teoria decyzji. Warszawa: PWN.
PMR (2020). Rynek prywatnej opieki zdrowotnej w Polsce 2021. Analiza rynku i prognozy rozwoju na lata 2021-2026. https://mypmr.pro/products/rynek-prywatnej-opieki-zdrowotnej-w-polsce-2021
Tyszka, T., Cieślik, J., Domurat, A., & Macko, A. (2011). Motivation, self-efficacy, and risk attitudes among entrepreneurs during transition to a market economy. Journal of Socio-Economics 40(2), 124-131.