W ostatnich latach liczba przedsiębiorstw w Polsce systematycznie rosła, od 1,77 mln aktywnych przedsiębiorstw w roku 2013, do 2,21 mln w roku 2019. Wśród nich zdecydowaną większość stanowiły mikroprzedsiębiorstwa, czyli firmy zatrudniające do 9 osób (2,14 mln) i firmy małe, zatrudniające do 49 osób (48,9 tys.). Przedsiębiorstwa wytwarzają większość polskiego produktu krajowego brutto, nieco ponad 70%, z czego około 2/3 (czyli połowa PKB) przypada na sektor mikro, małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). Przedsiębiorstwa dają pracę większości Polaków aktywnych zawodowo: w roku 2019 osób pracowało w nich około 10 mln osób, z czego nieco ponad połowa (5,2 mln) w mikro i małych przedsiębiorstwach, nieco ponad dwie trzecie (6.75 mln) w sektorze MSP.
Jakie zmiany w tej ogólnej tendencji przyniosły pandemia COVID-19 i związany z nią "lockdown"?
Efektem dość oczywistym było to, że ograniczyły aktywność gospodarczą ludzi. Według danych GUS, w pandemicznym roku 2020 zarejestrowano 312 tys. nowe podmioty gospodarcze, o 12,4% mniej niż rok wcześniej (356 tys.). W pierwszym kwartale było to o 12% mniej niż rok wcześniej, a w drugim kwartale już o 32%. Spadki te jednak wyhamowały już w drugiej połowie roku: w kwartale trzecim wyniosły 0.5%, a w czwartym 3%. Bezrobocie rejestrowane wzrosło w roku 2020 z 5,2% w grudniu 2019 do 6,2%, a liczone wg metodologii BAEL, w wyższym stopniu uwzględniającej dowolne formy zarobkowania, z 3% do 3,2%.
Co ciekawe, mimo wzrostu bezrobocia i spadku liczby pracowników najemnych, w kolejnych kwartałach 2020 roku rosła liczba osób pracujących na własny rachunek. W IV kwartale 2020 r. takich przedsiębiorczych osób było nawet o 4.2% więcej niż rok wcześniej (wzrost z 2,95 do 3,07 mln). Tę optymistyczną tendencję widać najlepiej na następującym wykresie z przeprowadzonej przez nas ekspertyzy:
Źródło: Domurat, Macko i Tyszka (2021); na podstawie danych GUS.
Dane te pokazują, że w działalności gospodarczej ludzie widzą sposób na poradzenie sobie z utratą źródła zarobkowania z pracy najemnej w czasie pandemii. Możliwe też, że zawirowania gospodarcze i wymogi wynikające z pandemii generują nowe potrzeby konsumenckie i nowe okazje do realizacji pomysłów na biznes.
"Twórcza destrukcja" innowacyjnych przedsiębiorców
Austriacki ekonomista, Joseph-Alois Schumpeter twierdził, że to właśnie poszukujący okazji przedsiębiorcy przyczyniają się do rozwoju gospodarczego, a ich aktywność innowacyjna jest źródłem ciągłych zmian rynkowych. Są oni autorami „twórczej destrukcji”: zmieniając i proponując nowe, lepsze i tańsze produkty i usługi, wypierają z rynku wcześniejsze. Myślenie innowacyjne jest zdaniem Schumpetera koniecznością i jeśli przedsiębiorca chce odnosić sukcesy w biznesie, powinien być pozytywnie nastawiony do odkryć i wynalazków oraz śledzić zmiany zachodzące w firmie i jej otoczeniu. Wykrycie lub opracowanie rzeczy wcześniej nieznanych jest zadaniem wynalazcy.
Natomiast innowacyjnie myślący przedsiębiorca powinien rozumieć doniosłość odkryć i wynalazków oraz zachodzących zmian.
Pionier nauk o organizacji i zarządzaniu i kontynuator myśli Schumpetera, Peter F. Drucker, zwrócił uwagę, że istotą przedsiębiorczości jest rozpoznawanie okazji i podejmowanie działań praktycznych, ukierunkowanych na rozwiązywanie problemów i pokonywanie trudności. Wykorzystanie innowacji jest sposobem zdobycia przewagi nad konkurencją, a okazją do ich zastosowania mogą być rozmaite zmiany zachodzące wewnątrz organizacji i w jej otoczeniu. Wśród źródeł innowacji odnoszących się do samej firmy Drucker wymienił nieoczekiwane zdarzenia (np. nagłe sukcesy lub niepowodzenia), zaobserwowane niezgodności między rzeczywistością a przekonaniami o niej, zmiany strukturalne w obrębie rynku i przemysłu oraz innowacje wynikające z potrzeby procesu. Do źródeł innowacji o charakterze zewnętrznym należą natomiast zmiany demograficzne, rozwój wiedzy naukowej oraz zmiany w upodobaniach i przekonaniach ludzi.
Innowacje aktywowane w pandemii
Wymienione czynniki, wyzwalające aktywność innowacyjną osób przedsiębiorczych, dostrzec mogliśmy podczas pandemii COVID-19. Przykładem innowacji wynikającej z potrzeby procesu są rozwiązania polegające na doskonaleniu procesów stosowanych w danej dziedzinie. Dla wielu handlowców i nie tylko pandemia stała się 'wyzwalaczem' cyfryzacji, a na uczelniach upowszechniły się obrony prac licencjackich i magisterskich on-line. Podczas lockdownu okazało się, że wiele spraw da się załatwić bez fizycznej obecności w biurach, urzędach lub instytucjach medycznych – można to zrobić wykorzystując profil zaufany (urzędy) lub komunikatory (konsultacje medyczne on-line).
Konieczność podejmowania działań zgodnych z wymogami bezpieczeństwa pociągnęła za sobą wzrost światowego popytu na wyroby higieniczne, co pozwoliło polskiemu producentowi rękawic medycznych, Grupie Mercator Medical SA, stać się firmą o zasięgu globalnym. Jeszcze w roku 2019 jego wycena giełdowa wynosiła około 50 mln, a pod koniec roku 2020 firma weszła do indeksu WIG20 z kapitalizacją stukrotnie większą, około 5 miliardów złotych.
Utrudnienia w świadczeniu usług stacjonarnych sprawiły, że w czasie pandemii wzrosła popularność i liczba oferowanych kursów i szkoleń. Szkoły i uczelnie przeszły na nauczanie zdalne, zaczęto w większym stopniu stosować oprogramowanie do pracy zdalnej, a w gastronomii, wobec niemożności świadczenia usług w lokalach, zaczęto przyjmować i realizować zamówienia on-line. Niektórzy przedsiębiorcy zaczęli wykazywać się pomysłowością i poszerzać zakres świadczonych usług tak, aby obejść zakazy, czasem całkiem oryginalnie, np. prowadzić szkolenia z wiedzy i degustacji o napojach alkoholowych, łączyć kwiaciarnie z lodowiskiem (https://www.polsatnews.pl/wiadomosc/2021-01-05/kwiaciarnia-na-lodowisku-organizator-z-kara-od-sanepidu/ ) itd.
Źródłem innowacji może być też zaobserwowanie niezgodności między rzeczywistością a przekonaniami w jakimś zakresie. Ogólnie wiadomo, że warto oszczędzać, bo w nagrodę otrzymuje się odsetki stanowiące nagrodę za powstrzymanie się od konsumpcji i udzielenie bankom kapitału, z którego finansowane są kredyty i pożyczki. Nadmiar zakumulowanych pieniędzy w czasie pandemii związany z utrudnionymi zakupami i ograniczoną mobilnością, niskie stopy procentowe oraz rosnąca inflacja sprawiły, że przekonanie to stało się nieaktualne i realnie nie opłaca się trzymać pieniędzy na lokatach bankowych. W efekcie ludzie szukają alternatywnych źródeł ochrony kapitału - tym można wytłumaczyć rosnący popyt na rynku nieruchomości, stanowiący źródło potencjalnych okazji dla producentów wyrobów budowlanych oraz firm świadczących usługi budowlane i remontowe.
Podsumowując, można powiedzieć, że w trakcie kryzysu to przedsiębiorcy podtrzymują rozchwianą gospodarkę, rozwiązując pojawiające się problemy oraz poszukując okazji do wykorzystania nowatorskich technologii i zaspokajania ludzkich potrzeb w zmienionych warunkach. Najlepiej to widać na przykładzie skokowej zmiany technologii dokonywania zakupów. Jak wynika np. z raportu „E-commerce w Polsce 2020”, zainteresowanie zakupami przez internet wzrosła o 11 punktów procentowych (z 62% do 73%) i jest wiązane z ograniczeniami wprowadzanymi w związku z pandemią.
Notki autorskie
dr Artur Domurat - jest psychologiem i ekonomistą, badaczem z Centrum Psychologii Ekonomicznej i Nauk Decyzji Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie. W swoich badaniach weryfikuje stereotypowe przekonania o przedsiębiorcach, m.in. o tym, że wyróżniają ich pewne specyficzne cechy, takie jak skłonność do ryzyka. Do jego szerszych zainteresowań naukowych należy badanie myślenia probabilistycznego, racjonalności i błędów poznawczych, którym ludzie ulegają podczas podejmowania decyzji.
dr Anna Macko - jest psychologiem, pracownikiem Katedry Psychologii Ekonomicznej i Centrum Psychologii Ekonomicznej i Nauk Decyzji Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie. Zajmuje się badaniem uwarunkowań ocen moralnych i decyzji z ekonomicznymi i moralnymi konsekwencjami, dotyczącymi głównie kwestii okazywania zaufania oraz motywacji do podejmowania działalności przedsiębiorczej.
prof. Tadeusz Tyszka - jest profesorem w Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie i dyrektorem usytuowanego w tej szkole Centrum Psychologii Ekonomicznej i Badań Decyzji. Prekursor badań w zakresie psychologicznej teorii decyzji i psychologii ekonomicznej w Polsce, autor licznych książek i artykułów, m.in. monografii Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji (Gdańsk, 1998), Decyzje. Perspektywa psychologiczna i ekonomiczna (2010), oraz redaktor naukowy pracy zbiorowej Psychologia ekonomiczna (Gdańsk, 2004). Członek polskich i międzynarodowych towarzystw i organizacji naukowych.
Wykorzystane źródła:
- Domurat, A., Macko, A., Tyszka, T. (2021). Wpływ następstw pandemii COVID-19 na działalność sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. Warszawa: Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Wiedzy Think!
- Domurat, A. (2011). Przedsiębiorczość a kreatywność i innowacyjność. W: A. Strzałecki, A. Lizurej (red.), Innowacyjna przedsiębiorczość – teorie, badania, zastosowania praktyczne, perspektywa psychologiczna. (s. 93-118). Warszawa: Academica.
- Drucker, P. F. (1992). Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady. Warszawa: PWE.
- Gemius & e-Commerce Polska (2020). E-commerce w Polsce 2020. https://eizba.pl/wp-content/uploads/ 2020/06/Raport-e-commerce-2020.pdf
- Schumpeter, J. A. (1911/1960). Teoria rozwoju gospodarczego. Warszawa: PWN.